معرفی برج طغرل

برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهرری واقع شده است و از آثار به جای مانده از دوره‌ی سلجوقیان است. برج طغرل با مساحتی بالغ بر ۴۸ مترمربع و ارتفاعی در حدود ۲۰ متر (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) و با اسکلتی خشتی و آجری به صورت استوانه‌‌ای افراشته خودنمایی می‌کند که نمای داخلی آن به صورت استوانه است.

تاریخچه

چالش و اختلافات فراوانی میان کارشناسان و مورخان درباره شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عده‌‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌‌دانند و در مجمل‌ التواریخ صفحه ۴۶۵ این گونه آمده‌ است که «سلطان طغرل‌ بیک شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست». مورخ نامی ترکیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌‌داند.

در کتاب النقض نوشته شده توسط عبدالجلیل رازی در قرن ششم هجری قمری به وجود بنایی باشکوه برای آرامگاه طغرل اشاره شده است.

عده‌‌ای دیگر از نویسندگان این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شاد الملک در قرن پانزدهم می‌‌دانند. در کتاب جامع ری باستان تالیف حسن کریمیان نیز آمده‌‌است که گروهی این بنا را منتسب به فخر الدوله دیلمی می‌‌دانند.

محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال ۱۳۷۱ به خاک سپرده‌ شد.

معماری

در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردرب با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریبا تا ارتفاع ۴ متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود ۱.۵ متر تشکیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع ۴ متر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خود نمایی می‌‌کند که رابطی بین قسمت‌‌های تحتانی و فوقانی برج است.

درب‌‌ها و قوس‌‌های رازی که فشار فوق‌ العاده‌‌ای را تحمل می‌‌کند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج و خاک و سفیده‌ی تخم مرغ است بر استحکام آن می‌‌افزاید.

سازنده‌ی این برج در کف آن و در کناره‌‌های دیوارها کانال‌های گذر هوا را تعبیه کرده‌ که این کانال‌ها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابی‌های ناشی از آن می‌‌شود.

هم‌چنین دیوارهای برج طوری طراحی شده که موجب طنین صدا در درون بنا می‌‌شود و اگر واعظ یا خواننده‌‌ای در وسط برج خطبه‌‌ای ایراد کند و یا تصنیفی را بسراید، صدای آن در همه برج طنین انداز می‌‌شود و به صورت اکو وار به سمع همه می‌‌رسد. البته شاید وجود سقفی مخروطی که بر فراز دیوارهای برج قرار داشته و اکنون اثری از آن نیست، به این فناوری اکستیکی جلوه‌‌ای دیگر می‌ داد.

کاربرد

گفته می‌‌شود از جمله کاربردهای این برج استفاده در شب‌‌های تار با استفاده از روشن کردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده‌ی ابریشم که از جانب خراسان به جانب ری می‌‌آمدند، بوده و در روز احتیاجات گاه شماری مردم را مرتفع نموده‌است.

برج طغرل علاوه بر ویژگی‌های ذکر شده، ویژگی منحصر به فرد دیگری به نام ساعت آفتابی دارد که در دل کنگره‌‌های آن پنهان شده است و شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم کمتر یافت شود. به این صورت که ترک‌های دور تا دور برج به گونه‌‌ای طراحی شده که با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، کم‌ کم یکی از کنگره‌‌ها روشن می‌‌شود و آفتاب به درون آن می‌‌تابد. با گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف کنگره روشن می‌‌شود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به طور کامل روشن می‌‌شود. به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو کنگره و با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می‌‌شود، تا اینکه لحظه‌‌ای فرا می‌‌رسد که خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می‌‌گیرد. در این هنگام خورشید دقیقا بالای سر در جنوبی برج قرار می‌‌گیرد، زیرا درب‌‌های برج کاملا شمالی جنوبی بوده و روی نصف‌ النهار واقع است. در این هنگام سایه تیغه‌‌ای که بالای سر سردر ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سردر قرار گرفته و حکایت از لحظه اذان ظهر دارد و در زمستان که ارتفاع خورشید پایین‌‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌‌تابد. هم‌چنین اگر چنان‌چه خورشید از لحظه‌ی ظهر به جانب غرب گرایش یابد، حال کنگره‌‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌‌کند. اگر نیم ساعت از لحظه‌ی ظهر بگذرد نیمی از کنگره از جانب غرب روشن می‌‌شود، اگر یک ساعت بگذرد یکی از کنگره‌‌ها روشن می‌شود و اگر ۲ ساعت از ظهر بگذرد دو از کنگره‌ روشن می‌‌شود و همین گونه ادامه دارد تا زمانی که خورشید غروب کند.

به طور خلاصه می‌توان گفت از روی کنگره‌‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید، می‌‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.

مرمت

برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان ۳۵ امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمار باشی انجام گرفت و لوحه‌‌ای مرمر بر سردر بنا نصب گردید. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت کاری‌‌های قدیمی و بقعه‌ی کتیبه کوفی آن را از بین برد. بعد از انقلاب ۱۳۵۷ سال ها این بنا متروک بود تا در اوایل دهه هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و به طور جدی در نیمه‌ی سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید. در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه ۲۰ شهرداری تهران در محوطه‌‌ای به وسعت ۲ هکتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، کتاب‌خانه، موزه و رستوران در حال انجام است.

ثبت در آثار ملی ایران

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ به شماره ۱۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌‌است.

دسترسی

فاصله برج طغرل تا ایستگاه مترو شهرری کمی زیاد است اما کسانی که علاقه مند به استفاده از مترو هستند، می‌توانند در ایستگاه شهرری از قطار پیاده شده و از تاکسی‌ها و اتوبوس‌های جلوی مترو جهت عزیمت به برج استفاده کنند.

در صورتی که از ماشین شخصی استفاده می‌کنید، باید خود را از طریق بزرگراه‌های تهران مانند بزرگراه امام علی (ع) به شهر ری برسانید. به عنوان مثال می‌توانید از بزرگراه شهید نواب جنوب وارد بزرگراه آزادگان شرق و سپس خیابان شهید رجایی جنوب شوید. سپس به مسیر ادامه داده و وارد بزرگراه شهید آوینی شرق شوید. سپس از خروجی خیابان شهید غیوری خارج شده و به سمت میدان بسیج مستضعفین، خیابان ابن بابویه و خیابان شهید تقی پور بروید. برج طغل در همین خیابان قرار دارد.