موزهی آشپزخانه سلطنتی
موزهی آشپزخانه سلطنتی به مساحت 800 متر مربع در قسمت مرکز مجموعه، جنب رودخانهی دربند قرار دارد.
این مکان، در زمان پهلوی دوم به "آشپزخانه مخصوص" معروف بود، مساحت آن 800 مترمربع و در قسمت مرکزی باغ سعدآباد و جنب رودخانه دربند قرار دارد. تاریخ بازسازی و ساخت بنای فعلی در زمان پهلوی دوم است اما در بررسی بنا در قسمت زیرزمین به سردابه و طاقهای ضربی بر میخوریم که از نظر معماری قدمت ساخت بنا را به دوره پهلوی اول میرساند. این بنا در دو طبقه و شامل هم کف و زیرزمین است.
آشپزخانه مخصوص در خدمت کاخ سفید (ملت) بودهاست، به همین دلیل به دیگر آشپزخانههای موجود در سعدآباد نام "عمومی" اطلاق میشد. (به عنوان مثال، ساختمانی که زمانی مرکز هنرهای تجسمی مجموعهی فرهنگی سعدآباد بود در زمان پهلوی دوم، آشپزخانه عمومی بوده است)
زیر زمین در زمان پهلوی دوم معروف به "انبار نظارت خانه" بود و هم کف شامل یک سالن مرکزی و 6 اتاق ( لازم به ذکر این که از آخرین بازسازی که مربوط به اواخر دهه 40 ست تا کنون این مکان مورد بازسازی دیگری قرار نگرفتهاست) که شامل:
1- اتاق انبار مواد غذایی
2- اتاق اداری، دفتر کار آقای کامران یزدی (مسئول امور اداری آشپزخانه سلطنتی) به همراه یک سرویس بهداشتی و حمام
3- اتاق سردخانه (شامل یخچالهای صنعتی)
4- اتاق انبار ظروف
5- اتاق غذاخوری آشپزها و کارمندان آشپزخانه
6- اتاق تعویض لباس آشپزها به همراه سرویس بهداشتی
در سال 1354 از طرف یک شرکت آلمانی تمام امکانات آشپزخانه تغییر و به مدرن ترین تجهیزات آشپزخانهای مجهز شد، به خصوص سیستم برقی فر که ترکیبی از انواع فر و گریل، سرخکن، گرمخانه و قابلمههای برقی است که در قسمت وسط و در مرکز سالن آشپزخانه نصب گردید که تا پیش از آن اجاقهای چدنی گازوئیلی بودهاست و اما نمونهای از این فرها در دو بخش از سالن آشپزخانه به شکل قرینه هنوز موجود است که در اصل اجاقهای زغال سنگی بوده که از دورهی پهلوی اول به جا مانده و در زیر صفحههای چدنی آن ها قسمت گرمخانه است که داخل آن را با زغال سنگ پر میکردند و در دورهی پهلوی دوم این اجاقها از شکل زغال سنگی به گازوئیلی تبدیل شد و از دهه چهل در این مکان از گاز مایع استفاده شده است که لولههای گاز همچنان در این مکان موجود است. در بخش زیر زمین مخزن مخصوص گاز مایع موجود بود که از آن قسمت به داخل لولهها تزریق میشد و در بین اسناد باقی مانده، نامههایی موجود است که از حوادث ناشی از استفاده از گاز مایع ما را مطلع میکند و اکثرا آشپزها استفاده از اجاقهای گازوئیلی و برقی را به تجهیزات گازی ترجیح میدادند آشپزهایی که در این ساختمان مشغول بودند ایرانی و صرفا جهت شاه، فرح و فرزندان آن ها غذا طبخ میکردند و در اکثر زمانها (مسافرتهای داخلی و خارجی) همراه شاه بودند و تعداد آنها حداقل پانزده نفر بود که هریک وظیفه مشخصی را بر عهده داشتند به عنوان مثال: آشپزی که کارش طبخ شیرینی و کیک و آن دیگری فرنگی پز، یک نفر مخصوص غذاهای ایرانی و ... تعدادی از این آشپزها مسئول تهیه مقدمات، پاک کردن سبزیجات، آماده کردن گوشت و ... بودند که در رأس آنها شخصی به نام " علی کبیری " که عنوان سر آشپز مخصوص را داشت با حساسیت نظارت و دقت بسیار بالا مسئول تست غذا و توجه به کیفیت غذاها و عملکرد آشپزها بود. عموما از شنبه تا چهارشنبه در این آشپزخانه به تعداد افراد خانواده شاه (در حدود بیست نفر) غذا تهیه میشد اما در روزهای پایان هفته دربار پذیرای مهمانانی از افراد فامیل و شخصیتهای سیاسی بود که در این روزها غذای بیشتری در آشپزخانه طبخ میشد. برای روزهای هفته منو مخصوص در نظر گرفته میشد که در روزهای عادی این منوها دستنویس آقای کبیری بود اما در مهمانیهای ویژه، منو در برگههای مخصوص همراه با آرم در بار و تزیینات نوشته میشد.
برای حمل غذا از آشپزخانه به کاخ اصلی از طرق متعددی بهره میگرفتند و این کار بر عهده پیشخدمتهای مخصوصی بود که به آنها لقب «شربت دار» دادهبودند. شربت داران با استفاده از سینیهای تختهای چوبی (که جنس چوبی سینی به جهت جلوگیری از سر خوردن ظروف غذا در سینی بوده است) و یا ارابههای دستی مخصوص، غذای آماده را از آشپزخانه تحویل گرفته و به کاخ میرساندند. اما در روزهای خاص که دربار پذیرای مهمان بود از ماشین مخصوص حمل غذا استفاده میکردند که داخل این ماشین مجهز به گرمخانه بود و در طول مسیر حمل غذا گارد مخصوص نظاره گر این جابجایی بودند.
در آشپزخانه انواع "وارمر" (گرم نگه دارنده غذا) موجود بود که در داخل آنها چراغهای الکلی تعبیه شده که غذای آماده شده پس از سرو در داخل ظروف مخصوص یا با انواع وارمر گرم نگه داشته میشد و یا بر روی ظرفهای مخصوص آب جوش گذاشته میشد تا با بخار آب جوش مانع از سرد شدن غذا شوند.
انواع ظروف مخصوص پخت غذا (مانند قابلمهها) پس از استفاده در زیر زمین آشپزخانه مورد شستشو قرار میگرفت (که هنوز وانهای قدیمی آن در بخش زیرزمین موجود است) و ظروف پذیرایی در خود کاخ اصلی به وسیله ماشینهای ظرفشویی شسته و تمیز میشد و غذای پرسنل و کارمندان آشپزخانه (آشپزها) در قابلمههای مجزا طبخ میشد.
انواع دستگاههای برقی یخساز، پیتزا پز، غذاساز، چرخ گوشت، سیب زمینی پوستکن، رنده برقی، قهوهساز و کبابپز و ... در این آشپزخانه استفاده میشد.
انواع نان ، شیرینی ، کیک و دسرهای فرنگی بوسیله آشپزهای متخصص ودر فرهای مخصوص در این آشپزخانه تهیه میشد.
از این آشپزخانه درسال حدود پنجاه یا شصت روز استفاده میشد چرا که مجموعهی سعد آباد در واقع ییلاق تابستانی خانوادهی پهلوی بود که چیزی در حدود سی یا چهل روز از تعطیلات تابستانی را در شمال ایران و مابقی را در این مجموعه میگذراندند.
در خرداد ماه سال 1390 طرح احیا و بازسازی آشپزخانه سلطنتی سعد آباد ارائه گردید که یکی از بزرگترین اهداف آن احیای یکی دیگر از بناهای مجموعهی سعد آباد با همان کاربری گذشتهی خود (البته در قالب موزه) با حداقل دخل و تصرف در فضای داخلی بود. زیرزمین موزه هم چنان بدون بازسازی و دخل و تصرف به شکل متروکه از زمان گذشته (پهلوی) باقی مانده که نیاز مبرم به رسیدگی و نوسازی و مرمت دارد.