عروسک بانوک ( banur - banuk ) (دست ساز)
از عروسکهای بومی استان سیستان و بلوچستان - مرکز شماره یک زاهدان

با بررسی و کارشناسی و نیاز سنجی از خود کودکان در مورد بازی با عروسک، همچنین تولید نمونههای مختلف عروسک در مرکز سرگرمیهای سازنده کانون و دستور مدیرعامل وقت با درخواست از تمام مراکز کانون در سراسر کشور برای مشارکت در ساخت عروسکهای بومی و محلی آن شهر به کمک اعضای خود این پروژه آغاز گردید. حاصل این طرح و پروژه گردآوری حدود 250 عروسک بومی و محلی از سراسر ایران است که به مرکز سرگرمیهای سازنده ارسال شده است.
این عروسک در سراوان مورد استفاده است. از زمانهای بسیار دور موجود بوده در روستاهای اطراف ازجنسهای مختلف(پارچه – حصیر – چوب) ساخته میشده و به مرور زمان مواد دیگری جایگزین آن شدهاست.
مراحل ساخت به این ترتیب است که از برگ خرما(دراصطلاح محلی پیش (داز) (peish به عنوان بدنه عروسک استفاده میشدهاست. از گردن تا پایین بدن عروسك را با نخ یا کاموای رنگی به طور منظم ميپيچاندند. برای عروسک دامن چیندار دوخته و تن عروسک داده میشود. چشم و دهان نيز برايش گذاشته ميشد. نوع ديگري ازعروسكهاي اين منطقه با پارچه ساخته ميشوند كه ترتيب نخ پيچيدن آن مشابه روشهاي قبلي است. نوعي ديگر از عروسكها از قرار گرفتن دو قطعه چوب به شكل صليب درست ميشوند، سپس با كاموا يا نخ آن را ميپيچانند كه مرد و زن ميتواند جنسيت آن باشد. در اصطلاح محلي به آن بانو رسارتن ( (bnursareten ، به معناي عروس را آراستن است .
موارد استفاده از عروسك به اختصار توضيح داده ميشود :
مراسم بارانخواهي يكي از مراسمهاي بوده كه در گذشته انجام ميشده اشعاري را در جهت باريدن باران ميخواندند. به اين ترتيب كه ملاقهايي را با دانههاي ذرت سفيد (اين نوع ذرت در جالق سراوان ميرويد و به عنوان نماد بركت ميباشد) تزيين كرده و سپس آنرا برداشته و در بيابان حالت منظمي گرفته مردها در جلو ، بچهها در دو طرف و خانمها در پشت سر قرار گرفته و عروسك را به طرف آسمان بالا گرفته و شروع به خواندن اين قطعه ميكردند :
شيش لو شاله شلو يا حدا هورن بده (اي خدا به ما باران بده)
دابا گوژني كوشنت مردمان توني كوشنت (و گرنه حيوانات از گرسنگي ميميرند و آدمها از تشنگي)
مراسمي به نام زم زاري((zam zai عزاداري در مناطق مختلف سراوان اجرا ميشده كه در واقع شكل اوليه اين مراسم در زمان باستان بودهاست. به اين ترتيب كه شئ نماديني مثل آيينه و يا مول(mul) قطعهايي كه با برگ خرما بافته ميشود را به شكل گوي درآورده و با نخ و پارچه تزيئن میكردند. در واقع بعنوان عروسك در مراسم استفاده و پس از اتمام مراسم آنرا دفن ميكردند .
اما در زمان اسلام تغييراتي در نوع استفاده از مواد و مصرف آن ايجاد شد. ملاقهايي را با پارچه سفيد پوشانده، لباس به تنش ميكردند. چشم و ابرو ميگذاشتند، چادر به سرش ميكردند و با خود به خيابان ميبردند و نوحهسرايي ميكردند (در سوگ امام حسن و امام حسين) . شكل ديگر اين نماد استفاده از پنبه بوده كه به شكل پنجه درميآورند. توپي از حصير نيز ميبافتند و آيينهايي را هم تزيين ميكردند. در هر صورت هر كدام از اين نمادها را در ايام محرم با خود به در خانهها ميبردند و در حالي كه نوحه ميخواندند، مردم به آنها حبوبات- باقلا- خرما و ...... ميدادند و آنرا ميپختند و دوباره بين مردم پخش ميكردند.
اندازه عروسک : ٣۴ سانتیمتر
عکاس: امیرحسن سلامزاده
تعداد عکاسی از نمونه عروسک : ٣ عدد
