پیشینه اجمالی اسب چوبي :

نامي است آشنا که در بين اقوام و ملل دنیا آنرا مي‌شناسند و براي او قصه‌ها گفته‌اند. گرچه بعضي از آنها واقعيت‌هاي تلخ و شيريني بجاي گذاشته  و خيال پردازي‌ها در طول تاريخ از آنها افسانه‌هاي متعددي ساخته از جمله اسب چوبي تروا كه حدود 1200سال قبل از ميلاد مسيح بوده و سربازان يوناني آنرا براي فتح شهر نفوذناپذير تروا ساختند و شهر تروا را فتح و ويران كردند تاكنون  براي اسب چوبي اين حادثه دهها قصه و افسانه ساخته شده و........ اما اسب چوبي سبزوار كه ثبت يونسكو گرديده براي يك حادثه تاريخي ساخته نشده بلكه ريشه در اعماق فرهنگ و عقايد  مردم سبزوار دارد. در آئين‌ها ، رقص‌ها و حرکات محلي که همراه با آهنگ‌هاي اصيل در نقاط مختلف کشور اجرا مي‌شود معاني و تعابير زيبايي نهفته است که گوياي سر منشا و ريشه شکل‌گيري آن در گذشته و نشان دهنده اين اصل که هر يک از اين رقص‌ها و آئين‌هاي محلي به ضرورت زمان شکل گرفته‌اند و حرکاتي بي‌معنا و از سر لهو و لعب نيستند. اين آئين‌هاي کهن نشان از غناي فرهنگي ايران زمين دارد و سبزوار با پيشينه قوي فرهنگي خود از اين قاعده مستثني نيست، آئين اسب چوبي سبزوار مربوط به زمان تسلط مغولان بر ايران است آنها با تعرض به نواميس و مال و جان مردم عرصه بر مردم تنگ كردند بودند تا آنجا كه گاهي به مراسم عروسي حمله مي‌بردند و داماد را مي‌كشتند و عروس را با خود مي‌بردند. و ظلم آشكارتر اينكه چند ايلچي  مغول در باشتين وارد به خانه حسين و حسن حمزه مي‌شوند و شراب و شاهد مطالبه مي‌كنند و آن دو برادر غيرتمند و مسلمان سكوت را بيش از آن جايز نمي‌دانند و به آنها حمله مي‌بردند و همه را به قتل مي‌رسانند متعاقب آن،  شدت عمل ايلچيان محمد هندو بر مردم باشتين و از طرفي نقشه مردم باشتين به رهبري سيد علوي عبدالرزاق از مريدان شيخ حسن جوري براي خلاصي از شر مغول‌ها نياز به تمرين و مشق جنگ داشتند اين بود كه مراسم جشن صوري برگزار مي‌كردند و در اين مراسم با چوب به جای شمشیر تمرین جنگ می‌کردند که شبیه به نوعی رقص و پای کوبی بود و نماد دشمن يك اسب چوبي بود كه با او مي‌جنگيدن ایلچیان مغول فکر می‌کردند که آنها مشغول جشن و سرور نوعي نمايش هستند و مزاحمتی  ایجاد نمی‌کردند و در حین جشن ، نوازندگان قشمه مقوم‌های (مقام‌های موسیقی) مختلفی را می‌نواختند که در هر مقوم یک نوع تمرین جنگی بود به این ترتیب هر روز در باشتین جشن‌هایی به بهانه‌های مختلف بر پا می‌کردند در حضور ایلچیان مغول تمرین جنگ می‌کردند تا اینکه زمان آن رسيد كه عليه قدرت پوشالي مغول وارد جنگ شدند و آنها را مغلوب كردند و دولت شيعي سربداريه را تشكيل دادند. بعدها در يادبود اين پيروزي مردم سبزوار مراسم آئيني برپا مي‌كردند كه در آن مراسم نماد دشمن پوشالي همان اسب چوبي بود و تعدادي سربدار در آن مراسم اسب چوبي را محاصره و از پاي در مي‌آوردند. اسب چوبي بزرگترين نماد همبستگي و پيوند مردم سبزوار در برابر هرگونه ظلم و ستمي از سوي اجانب  بوده. البته منظور از سبزوار در اينجا نه تنها سبزوار جغرافيايي کنوني بلکه اقليم فرهنگي خراسان بزرگ است که بر اساس گسترش فرهنگ سربداران و نبرد با دشمن متجاوز از منطقه شمال ايران تا مناطق شرق، جنوبي و قسمت‌هايي از کشور شوروی سابق و جمهوری‌های استقلال یافته همچون تاجیکستان و... را شامل مي‌شود و اوج‌گيري گسترش فرهنگي سبزوار در دوران سربداران است. آئين زيباي اسب چوبي سبزوار در شهرهاي اطراف خراسان و حتی ترکمنستان و تاجيکستان و...... هم اجرا مي‌شود.

ساخت سنتي اسب چوبي : 

اسب چوبي از دو مستطيل و دو دايره که محيط بر مستطيل است، يک دايره که در اصطلاح محلي به آن 'قلبر' گفته مي‌شود و بازيگر در آن قرار مي‌گيرد و دو بند که به اسب وصل شده و آن را بر شانه بازيگر قرار مي‌دهد تشکيل شده‌است.
   در اطراف فضاي مستطيل شکل هم پارچه قرار دارد که تا پاي بازيگر را مي‌پوشاند، گردن اسب که به بدن اسب وصل مي‌شود و سر اسب چوبي که معمولاً از پارچه است ديگر اجزاي اسب چوبي است.

ساختمان (اسکلت عروسک) اسب چوبي:

ساخت عروسكي اسب چوبي و توليد انبوه نياز به طراحي حرفه‌اي دارد. چنانچه ميسر باشد كه كاربردي ساخته  شود، بهتر مي‌تواند معرف ماهيت اسب چوبي باشد كه كار مشكلي نيست و ازچوب و يا پلا ستيك امكان‌پذير است و در اندازه‌اي كه كودك داخل آن قرار بگيرد و بازي كند. و اگر قرار است كه عروسك آن در قطع كوچك توليد شود به كاربرد آن بايد توجه شود و ماهيت اسب چوبي حفظ گردد و مي تواند از جنس چوب تهيه شود . 

زنده بودن امروز اسب چوبي در سبزوار:
 خوشبختانه مردم سبزوار همچنان رسوم گذشتگان خود را حفظ کرده‌اند. آئين اسب چوبي هم‌ اکنون در مراسم جشن و سرور ، عروسي‌ها، ايام عيد نوروز و همچنين در يکي از بزرگترين نمايش‌هاي آييني، ميداني با عنوان 'غم بارا شادي بيا' در آخرين چهارشنبه سال در برخي روستاهاي اين شهرستان  سبزوار اجرا مي‌شود.
 آئين 'اسب چوبي' تا کنون توسط هنرمندان شهرستان سبزوار در جشنواره هاي منطقه اي ، کشوري، جشنواره فيلم فجر و حتي درکشورهاي آلمان ، روسيه و یونان به اجرا در آمده که افتخاري براي اين شهرستان است.