مقدمه
در نمایش‏های کودکان و نوجوانان اکثر اوقات از شعر (و اغلب به همراه موسیقی) استفاده می‏شود. تا آنجا که می‏توان گفت، در این آثار شعر عنصری بسیار مهم و از ارکان سازنده‌ی نمایش به شمار می‏رود. از نمایش‏هایی که در آن‏ها گاه و بی‏گاه از ترانه برای ایجاد تنوع در روند قصه استفاده می‏شود، تا نمایش‏هایی که کاملاً به صورت موسیقایی و ریتمیک نوشته و اجرا می‏شوند، شعر در طیف وسیعی از کاربردها ظاهر می‏شود. اما تا به حال، چنان‌که باید و شاید در مورد کمّ و کیف شعر در نمایش بحث نشده است. با در نظر گرفتن این مهم، در این نوشتار موضوع شعر را در نمایش‏های کودکان و نوجوانان بررسی می‏کنیم.
این بررسی بیش از آنکه به هستی شعر در نمایش کودک بپردازد، به چیستی آن می‏پردازد. انجام پژوهشی از نوع نخست، نیازمند مطالعه‌ی گسترده‌ی اشعار نوشته شده برای نمایش است؛ امری که انجام آن چندان سهل نیست. چرا که در بخش عمده‏ای از نمایش‌نامه‏های منتشره در این حوزه‌، تصنیف شعر به مرحله‌ی اجرا محول شده و عملاً مقوله‏ای مرتبط با کارگردانی اثر به حساب آمده است. حتی در مواردی که نمایش‌نامه‏ها از قبل با شعر همراه هستند، به کرات ملاحظه شده که در مرحله‌ی اجرا، کارگردان اشعار موجود را بازبینی کرده یا تغییر داده است.
در این بحث، فرضیه‌محوری ما این است که شعر، صرف نظر از برخی تأثیرات و کاربردهای اجرایی - که در جای خود به آن‏ها اشاره خواهیم کرد- در تئاتر کودک و نوجوان از مقوله‌ی کلام پرسوناژهاست. در نتیجه، باید بخش عمده‏ای از ویژگی‏هایی را که برای گفتار پرسوناژها در نظر می‏گیریم، در اشعار یا ترانه‏های تصنیف شده برای نمایش نیز منعکس ببینیم. در واقع، این فرضیه از یک فرضیه‌ی کلی‏تر ناشی می‏شود که طبق آن تمامی عناصر سازنده‌ی یک اثر نمایشی باید نقشی کنش‌گرانه داشته باشند و وجودشان برای پیشبرد نمایش، ضروری و بلکه حیاتی باشد.
به این ترتیب، به نظر می‏رسد که قبل از پرداختن به موضوع اصلی، لازم است در خصوص یکی از واژگان یا اصطلاحات کلیدی این بحث، یعنی مفهوم کنشگری توضیح دهیم. همچنان که بعداً در مورد مفهوم کلیدی دیگر آن یعنی مفهوم شعر نیز توضیح مفصلی خواهیم داد.
کنش عنصری بنیانی و سازنده‌ی درام به شمار می‏رود و به «عمل پیامددار» گفته می‏شود. از این منظر، هر چیزی که در روند خلق درام تأثیر گذارده و غیرقابل حذف باشد، واجد نقش کنشگرانه به حساب می‏آید. در درام کلاسیک، پرسوناژ کسی است که رویدادها و وقایع قصه (پیرنگ) را شکل می‏دهد، اما در درام مدرن هر چیز دیگری نیز می‏تواند موجب تأثیر مشابهی شود: زمان، مکان و... در درون قصه یا حتی عناصری در بیرون آن مثل مشارکت تماشاگران، موسیقی و...
به این ترتیب، از نظر ما، اشعار مورد استفاده در یک اثر نمایشی نیز باید همچون سایر عناصر آن کیفیتی کنشگرانه داشته باشند و در این نوشتار ویژگی‏های تحقق این نقش کنشگرانه را بررسی می‏کنیم. در ابتدا، پس از توضیحی در خصوص ماهیت شعر و زبان شاعرانه، به بررسی عناصر عمومی سازنده‌ی یک شعر به‌طور کلی و یک شعر کودک به‌طور اختصاصی می‏پردازیم؛ آن‌گاه ویژگی‏های عمومی اشعار مورد استفاده در یک اثر نمایشی را بررسی می‏کنیم و در پایان، به عنوان یک نمونه‌ی خاص، نقش و کارکرد شعر را در نمایش‌نامه‌ی «مرد زنجبیلی»، اثر دیوید وود تجزیه و تحلیل می‏نماییم. ارائه‌ی یک نمونه‌ی ایرانی، به دلیلی که پیش‌تر ذکر شد، کار دشواری است.