نقش خانواده در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی فرزندان

والدین همواره به عنوان الگوهای رفتاری نقش بسزایی در تربیت روانی، فکری  وروند اجتماعی شدن فرزندان خود دارند.الگوهای رفتاری که درهمه ی زمینه ها نقش خود را در روند رو به رشد کودکان ونوجوانان نمایان و در جامعه بروز  داده و نمودعینی دارند.

حال اگر بخواهیم به طور اخص الگوی رفتاری والدین را در تأثیرپذیری فرهنگی و فرهنگ سازی ترویج، توسعه وتعمیق کتاب ومطالعه مورد بازبینی قرار دهیم؛ بی شک اولین عامل و یکی از مهم ترین عوامل موثر در ترویج فرهنگ کتاب خوانی ومطالعه فرزندان، والدین هستند. وقتی پدر و مادر عادت به مطالعه داشته باشند و بخشی از فعالیت های روزانه ی خود را به خواندن ومطالعه اختصاص دهند، کودک و نوجوانی که زندگی کردن را با آن ها به تجربه نشسته، این مهم را خیلی زود می پذیرد، با آن انس و الفت یافته و به کار می گیرد و از همه مهم تر با کتاب آشنا شده و می آموزد که مطالعه را در زندگی خود جز امورات ضروری احساس کند.

حال اگر بخواهیم از این منظرگاه به بحث بپردازیم که نقش والدین و چگونگی ایجاد ضرورت مطالعه در خانواده های ما به چه صورت است ابتدا به این طرح مسئله می رسیم که: خانواده های ما چه قدر دراین امرکوشا بوده یا هستند؟ چه قدر برای به وجودآمدن فرهنگ کتابخوانی ومطالعه در کنار سبداقتصادی برای پدیدارشدن سبدفرهنگی در خانواده هزینه کرده یا برنامه ریزی دارند؟ آیا این دغدغه درآن ها وجوددارد که به همان میزان که امروز صرف هزینه های فرهنگی فرزندان خودکنند چندبرابر درآینده به آن ها برمی گردد؟

نباید این را فراموش کرد که گشودن دریچه های یادگیری، فرهنگ واندیشه سازی کودکان و نوجوانان از طریق مطالعه و کتاب خوانی میسر می گردد. درایجادنمودن علاقه مندی، تشویق و ترغیب کودکان ونوجوانان اگرچه بجز خانواده گروه هایی چون: همسالان، معلمان، مراکزفرهنگی هنری، کتابخانه ها، دستگاه های مرتبط با فعالیت های فرهنگی و متولیان فرهنگ کتابخوانی نقش بسزایی را ایفاء می کنند اما نمی توان از این واقعیت غیرقابل انکار  وعینی چشم پوشی کرد که پرچمدار این هویت بخشی فرهنگی خانواده بوده و دررأس همه ی آن ها قرار دارد.

بسیار مشاهده می شود که اغلب خانواده ها اعتقاددارند که مطالعه کردن وبه سراغ کتاب های غیردرسی رفتن فرزندان آن ها را درگیرکرده و از آمادگی برای کنکور و پیشرفت تحصیلی باز می دارد. به نظر خیلی از والدین مطالعه ی غیردرسی موجب می شود که تمرکز درسی و درک دروس فرزندان شان بهم بخورد و مانع موفقیت آن ها در کنکور شود. دراین میان خود بچه ها نیز وقتی تا آن زمان عادت به مطالعه را فرانگرفته اند از آن هراس داشته و کمتربه سراغ کتاب های غیردرسی می روند تنها بچه هایی ثابت قدم هستند که درهمان کودکی عادت به مطالعه درآن ها نهادینه شده واز آن لذت می برند.

این که چه عواملی موجب می شود تا خانواده ها برای فرزندان خود برنامه ریزی اصولی وآگاهانه ای نداشته باشند به دانش، بینش و نگرش خود والدین به مطالعه و کتاب خوانی برمی گردد. وقتی والدین در طول شبانه روز زمانی را به خواندن روزنامه، نشریات یا کتاب اختصاص نمی دهند چظور انتظار می رود که این فرهنگ در درون خانواده نهادینه شود؟

بدنیست به یک بازتعریف در مورد روانشناختی این امر داشته باشیم. از یک روانشناس می پرسند تربیت فرزند را در چه مرحله ای از رشد او باید آغاز کرد او در جواب پاسخ می دهد بیست سال قبل از تولد وی! حال این که والدین خود چه قدر تربیت یافته ی فرهنگی هستند می تواند کلیدرمزگشای این مهم باشد که چه قدر نقش اساسی وسازنده ای را درتربیت فرهنگی واجتماعی فرزندان خوددارند.

اگرچه این مثال می تواند در همه موارد تربیتی فرزندان مصداق عینی ونقش کلیدی ومهمی را دربرداشته باشد اما ازآن جا که بحث مورد منظور ما، تربیت فرهنگی و ترغیب کودکان ونوجوانان به فرهنگ مطالعه وکتابخوانی ست  آن را اختصاصی تر به موضوع ربط می دهیم.

یکی از موارد قابل اشاره در امر  آگاهی بخشی و آگاه بودن والدین جایگاه کتاب در خانواده هاست.

جایگاه کتاب در خانواده ها

برای این که درتبیین این بحث بیشتر متمرکز شویم این سوالات به ذهن متبادر می شود که: جایگاه کتاب در خانه وخانواده های ما کجاست؟ آیا کتاب به عنوان یک ضرورت فرهنگی در سبدفرهنگی خانه و خانواده های ما جایگاه ومنزلتی دارد؟ آیا به همان میزان که برای تقویت اقتصادی خانواده تلاش می شود کتاب، مجله، نشریات وروزنامه جایگاهی دارد؟ آیا فرزندان مان را با کتابفروشی ها، کتابخانه ها ومراکز فرهنگی هنری شهرمان آشنا کرده ایم یا چندبار درماه یا سال با آن ها همراه شده و به مکان های موردمنظور برده یا می بریم؟ اصلن درخانه مکانی به نام کتابخانه جای دارداگردارد چند نویسنده، شاعر ومورخ را پس از مطالعه، به فرزندان مان معرفی وپیشنهادداده ایم که آثار آن ها را بخوانند؟ چه قدر از مطالعه برای مرتفع نمودن مشکلات فرهنگی، اجتماعی، رفتارهای ناآگاهانه، خودسازی وکمال، اخلاق گرایی و مقید به اصول اخلاقی وانسانی، برخوردکردن بادیگران، کسب مهارت های فردی واجتماعی، حل مشکلات فکری واخلاقی و افزایش وارتقای سطح آگاهی های اجتماعی، سیاسی،فرهنگی و کسب تجارب ومهارت های مختلف در زمینه های تربیتی،ارزشی ودینی و ایجاد فضای تربیتی خاص برای سرگرم نمودن و سرگرمی های سالم و غنی سازی اوقات فراغت فرزندان مان تلاش نموده ایم؟

همه ی این ها به پرسشی که در بالا به آن اشاره شد وپاسخی که روانشناس ارائه داده را شامل می شود وبه حل  مسئله غنای معنایی بیشتری می دهد.

والدین آگاه، می توانند فرزندان تربیت یافته ی خوبی برای نسل بالنده ی خودباشند. می توانند کودک ونوجوان تربیت یافته ی دیروز برای فرزندان امروز و انسان سازهای مفیدی برای فردای بعداز خودباشند. بنابراین این ضرورت احساس می شود که والدین بدانند وآگاه باشند که چه قدر در این گامِ تأثیرگذار مثمرثمر بوده وهستند.

شاید این سوال پرسیده شود که تا به حال به این مهم توجه نداشته، ازاین به بعد چه باید کرد؟ چه روش هایی بکاربسته شود تا فرزندانی اهل مطالعه با درک متقابل داشته باشیم؟ چه راهکارهایی می تواند ما را دراین امر مهم یاری نماید تا کودکان ونوجوانان خود را درامر کتابخوانی ومطالعه تشویق و میل به خواندن را درآن ها افزایش دهیم؟

راهکارهایی برای تشویق وترغیب فرزندان به مطالعه از طریق والدین

-الگوهای رفتاری خوبی برای فرزندان تان باشید.آن ها باید ببینند که شما به عنوان والدین از هر فرصتی برای مطالعه استفاده می کنید. برای تان مهم است واز خواندن لذت می برید. این امر به طور غیرمستقیم در آن ها تأثیرمی گذارد.

-درمورد کتابی که می خوانید طرح مسئله کنید و فرزندان را دربحث مشارکت دهید. آن ها برای پاسخ گویی به سوالات مطرح شده ی شما به سراغ کتاب رفته وآن را می خوانند تا در بحث مشارکت داشته باشند. این شیوه برای فرزندان نوجوان که تمایل زیادی برای ابراز وجود و حضور تثبیت شده ی خود دارند بسیار موثراست. آن ها در می یابند که کتاب علاوه برسرگرم کنندگی مفید است، آن ها را به جست وجو وامی دارد و اطلاعات زیادی را دراختیار آن ها می گذارد.

-سعی کنید به صورت خانوادگی مطالب را پی گیری کنید به ویژه این امر درمورد نشریات،مجلات و روزنامه صادق تر است به صورت چرخشی هربخش را به یک نفر اختصاص دهید وبعداز یک دورکامل که توسط همه خوانده شد درمورد آن به بحث وگفت وگو بپردازید. این امر موجب می شود علاقه مندی آن ها نسبت به موضوع خاص نیز مشخص شود وبه شما این امکان را می دهد که برای برنامه ریزی مطالعاتی از علاقه مندی او یاری بجویید و در سرفصل های اولیه ی وی آن ها را قرار دهید.

- حتمن خود یا فرزندان جوان در کتابخانه های عمومی وکودکان ونوجوانان رادر مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری عضونموده و به صورت امانی از آن ها کتاب امانت بگیرید. بعداز آن درخانه مکانی را به کتابخانه اختصاص داده و بخشی از کتابخانه را به کتاب های امانتی خودوفرزندان تان اختصاص دهید. این امرموجب می شود که فرزند شما با کتاب هایی که شمانیز امانت گرفته اید آشنا وتمایل داشته باشد که آن ها را نیز مطالعه کند. از طرفی شما نیز از کتاب های مورد مطالعه ی  آن ها اطلاع حاصل نموده ودر سیرمطالعاتی آن ها آگاه می شوید.

-به صورت خانوادگی وگروهی به کتابفروشی ها یا شهرکتاب سربزنید واز آن جا خرید کنید.

-به صورت جمعی وخانوادگی در برنامه های فرهنگی و نمایشگاه های کتاب دیدن نمائید. سعی کنید این ضرورت فرهنگی را درخانه رواج دهید.

- به همان شکل که فرزندان رابرای خرید موادغذایی به سوپرمارکت ها و فروشگاه های موادغذایی آشنا می کنید و مسئولیت پذیری این امررا در آن ها تقویت می کنید خرید روزنامه، نشریات و مجلات کودکان ونوجوانان را به آن ها واگذارید تا آن ها به اهمیت موضوع پی ببرند ولذت خرید کالای فرهنگی را دریابند.

-به موضوعاتی که آن ها تمایل بیشتری نشان می دهندو نیاز به کسب اطلاعات درآن زمینه رادارند سعی کنید از طریق مطالعه ی کتاب های مناسب آن موضوع اقدام وآن ها رایاری نمائید.

-جملات کلیدی ومفاهیم ارزنده ی هرکتاب را یاداشت برداری کنید وبه فرزندان نیز بیاموزید که آن ها را یاداشت نمایند. آن ها ترغیب می شوند که با عمق بیشتری کتاب را بخوانند.این امر موجب می شود فرزندان تان در گفت وگوها ومباحث شان از جملات کلیدی و مثبت استفاده کنند ودر عمل نمودن به آن ها ترغیب شوند.

-برای کودکان خود با ولع و شیوه های جذاب کتاب رابازخوانی کنید تا درآن میل به خواندن ترغیب شود ولذت درک آن را از طریق تصاویرذهنی که شما از لحن ونوع خواندن انتقال می دهید را حس کنند.

-جلسات هفتگی بحث کتاب را به صورت گروهی درمورد کتاب هایی که مطالعه شده با آن ها بگذارید. این امرموجب می شود هم با تمرکز بیشتری کتاب رابخوانند هم در بحث وگفت وگو استقلال رادر آن ها به ثبات برسانید.

-برای کودکان وحتا نوجوانان از کتاب فیلم استفاده نمائید. توصیه می شود پس از مطالعه ی کتاب، فیلم ساخته شده از کتاب را درکنارشما ببینند. در پایان درمورد فیلم وکتاب، در مورد نویسنده وفیلم ساز به بحث وگفت وگو با هم بپردازید.این امرموجب می شود تفاوت بصری وفکری (از طریق دیداری وخوانشی) درآن ها تقویت شود، همزادپنداری با شخصیت های داستان وفیلم در آن ها تقویت ولذت بیشتری از کتاب برده ،آن را بهتر دریابند.برای انتخاب این نوع کتاب ها از تولیدات وانتشارات کانون پرورش فکری مدد بجوئید.

-زمان مطالعه را برای خود وفرزندان تان برنامه ریزی کنید ودرحین مطالعه تلویزیون و کامپیوتر را خاموش و سکوت تأمل برانگیز را درخانه حکمفرماسازید. این کار موجب می شود به اولین چیزی که درذهن شان برای سرگرم نمودن خود بروند کتاب باشد تا چیز دیگری.

-دغدغه ی خواندن را درخود تقویت کنید تا برای فرزندان دغدغه برای مطالعه به وجودآید. این شیوه جز بارفتار وعمل نمودن به آن میسر نمی شود. به جای “برو کتاب بخوان!” شما رابینند که کتاب می خوانید یا به مطالعه مشغول هستید.

-در مناسبت های مختلف در هدایا وکادوهایی که خریداری می کنید یک پای ثابت هدیه های تان کتاب را بگنجانید. این امر موجب می شود تا فرزند شما یادبگیرد که به دوستان،همسالان و کسانی که دوست شان دارد کتاب هدیه کند واین فرهنگ را نیز خودبخودبه آن ها انتقال دهد.

-با خانواده های اهل کتاب ومطالعه معاشرت و تعامل فرهنگی واجتماعی داشته باشید. در نشست با خانواده های اهل فکر و مطالعه درمورد تازه های کتاب که خوانده اید، مسائل روز که در روزنامه یا نشریات مطالعه کرده اید، به گفت وگو بنشینید و باهم در تبادل کتاب و موادخواندنی مشارکت و ممارست داشته باشید. ممارست وتکراردراین امربه طور غیرمستقیم ومستقیم در فرزندان تان انعکاس یافته وبرای آن ها به رفتارتبدیل می شود.

-دوست یابی و انتخاب دوست یکی از مهم ترین دغدغه های نوجوانان است. سعی کنید بستری فراهم شود تا فرزندان تان دوستانی را انتخاب کنند تا اهل مطالعه و جست جوگر باشند. نظارت بر رفتار و انتخاب دوست گرفتن فرزندان تان غیرمستقیم، آگاهانه و هدفمند باشد تا کنجکاوانه، آزاردهنده ومخرب. بچه ها با الگوبرداری از رفتار والدین یاد می گیرندکه با دوستان خود در مورد کتاب هایی که خوانده اند بحث و گفت وگو کنند و با هم تبادل نظرداشته وکتاب های خود را به دوستان شان امانت بدهندیا ازآن ها امانت بگیرند.

-دغدغه ها، نیازهای عاطفی، احساسی و فکری نوجوانان در مقطع سنی را درک کنید و سعی کنید بیشتر هدایت گرباشید تا با تحکم کتابی که خودبه آن علاقه مند هستید را به آن ها تحمیل کنید. قرار نیست هرچه را شما خواندید وبه آن علاقه نشان دادید فرزندتان نیز به اندازه ی شما ازآن لذت ببرد برعکس به دنیای درونی آن ها راه یابید و با دقت، درایت و نظارت درست وسنجیده آن ها را در انتخاب کتاب آزاد بگذارید.

- کتاب خواندن ارزش معنوی، فرهنگی، روحی روانی، فکری وتربیتی خاص خودرادارد اما کتاب خوب خواندن فراتراز آن وکتاب را خوب خواندن هدایت کننده و راهبردی تراست. آن را به فرزندان تان بیاموزید، پیشنهاد و معرفی کنید. دراین مرحله می توانید از مربیان کانون پرورش فکری و کتابداران کتابخانه های عمومی مشورت بگیرید و از تازه های نشر، آثار خوب و ارزشمند، مراحل رشد فکری، نیازها وعلاقه مندی فرزندان تان در سنین مختلف از آن ها کمک بگیرید.

-عصر، عصرارتباطات و همکناری مثبت وسازنده واستفاده ی بهینه ازآن هاست  اما براین امر واقف باشیم که با همه ی رشد روزافزون تکنولوژی باز هیچ چیز جای کتاب را نمی تواند بگیرد ونباید بگیرد. هیچ لذتی بالاتر از خواندن کتاب خوب نیست. هیچ ابزاری به اندازه ی کتاب نمی تواند ما را به تفکر وتعقل هدفمند ومفید رهنمون سازد. پس واقف به این باشیم که تشویق وترغیب فرزندان به کتاب وکتاب خوانی جایگاه ومقبولیت خاص خودرادارد.

واین همه یعنی نگرش مثبت وسازنده درجهت تلاش برای تقویت ورشد فرزندان، تربیت درست واصولی آن ها، اقدام فرهنگی درست،هدفمند و نتیجه بخش که خانواده های آگاه در شکل گیری و پدیدارنمودن آن نقش کلیدی داشته و می توانند دراین امر کوشیده وبه آن اهتمام ورزند.

والدین محترم؛ فرزندان تان را با بهترین، سالم ترین،سازنده ومفیدترین ابزار ارتباطی و انسان ساز یعنی کتاب ومطالعه حمایت و تشویق نمائید. این رویه ی هدفمند وارزنده ی فرهنگی یعنی گام برداشتن درراه رشد وتعالی فرزندان تان و رشد فرهنگی تک تک فرزندان شما یعنی جامعه ای آگاه، سالم وبدور از آسیب های اجتماعی وفرهنگی. بی شک تربیت فرهنگی واجتماعی فرزندان شما در گرو برنامه ریزی وهمت فرهنگی شماست پس آن ها را دوست بدارید ودراین امر خطیریاری گرشان باشید.

آفرین پنهانی